Farhod va Shirin murakkab rejali insho
Reja:
Kirish
Asosiy qism
Dostonning hosil bo’lish tarixi
Qahramonlar va obrazlar
Farhod va Shirin dostoni mustaqillik yillarida
Xulosa
A.Navoiyning «Farhod va Shirin» dostoni jahon klassik adabiyotining muhabbat bobida yaratilgan shoh asarlaridan biridir. Doston ikki begubor yoshning haroratli sof muhabbatini kuylashga bagishlangan bolib, unda odamiylik, insonparvarlik, tinchlik, dostlik, obodonchilikka intilish kabi motivlar ana shu qudratli sevgi foxida yoritilgan.
«Farhod va Shirin» asos qilib olingan syujet Sharq adabiyotida Navoiyga qadar ham mavjud edi. U dastlab afsona sifatida Sharq xalqlari tomonidan kuylab kelingan bolsa, keyinchalik shoirlar uchun ilhom manbaiga aylandi. «Xusrav va Shirin» nomi bilan Firdavsiy «Shohnoma»sida uchraydi. Furdavsiydan song bu mavzu Nizomiy Ganjaviy (1141-1202) tomonidan davr ruhiga moslashtirilib qayta qalamga olindi. Nizomiy oz dostoniga davrning muhim sotsial masalalarini asos qilib oldi, sevgi va muhabbat bilan bogaiq masalalarni kiritib, o’zining ilgorgoyalarini targib qildi. Bu hol dostonning muvaffaqiyatinigina ta’minlab qolmay, Sharq adabiyoti dostonchiligida adabiy ananalarning keng rivoj topishiga ham sabab boldi.
Nizomiydan keyin Sharqning buyuk shoirlaridan Xusrav Dehlaviy (1253- 1325) ham ana shu mavzuda «Shirin va Xusrav» dostonini yaratib «Xamsa» navislikning keyingi toraqqiyotiga katta hissa qoshdi. Xusrav Dehlaviy oz dostonida Nizomiy asarining asosiy syujeti va kompozitsion qurilishini saqlagan bolsa-da, ammo obrazlar talqini, tabiat tasviri masalalarida boshqacha yol tutgan. Shoir dostonida Nizomiy singari Shirin obrazini emas, balki Xusrav obrazini bosh oringa quyib tasvirlaydi. Shuning uchun ham turli ijtimoiy va tariyxiy sharoitda yaratilgan bu ikki doston oz davrining badiiy inkosi sifatida jamiyat hayotining muhim masalalarini aks ettirgan. Dostonlar bir-birining takrori bo’lmay, ikki mustaqil asar sifatida el ortasida katta shuhrat qozondi va barcha shoirlar uchun ilhom manbaiga aylandi. Alisher Navoiy ham ulug ustozlarining adabiy ananasini davom ettirib, oz dostonini yaratishga kirishar ekan, avvalo Sharq xalqlarining shu syujet bilan bogliq yozma manbalarini chuqur organadi, tariyxiy halq ogzaki ijodidan unumli foydalandi: Agarchi nazm dilkash bolsa masmu, Aning afsonasi ham bolsa matbu. Butun jam et nekin bolsa tavrix, Boridin ista bu farxunda tarix. (Agar sher jozibali, yoqimli bulsin desang, unga asos bulgan afsona ham tabga muvofiq kelsin desang, avvalo tariyxiy manbalarning hammasini yigib topla va ulardan bu saodatli tarix manosini qidir). Shoir ustozlarning ijodlariga katta muhabbat, samimiyat bilan qarab, ularning asarlariga yuqori baho berar ekan, ayrim nuqsonlarini ham aytib otadi. U salaflarining oz dostonlari uchun zolim engiltak, ishqda beqaror Xusravni tanglaganliklariga tanqid kozi bilan qaraydi:
Rale chukkanlar ushbu jomdin roh,
Sarosar boldilar Xusravga maddoh. Ki mulki andoqu oyini mundoq, Sinohi andoqu tamkini mundoq. (Kim bu qadahdan may ichgan bolsa, mamlakati undoq, rasm-rusmlari mundoq, qoshini undogi hayboti mundoq, deya boshdin oyoq Xusrav maqtovini qildilar).
Farhod va Shirin” dostoni syujeti esa XII bobdan Chin xoqoninig farzandsizligi va shahzoda Farhodning “ yo‘qlik xonasidan borliq gulshaniga kelgani” ta’rifi bilan boshlangan. Alisher Navoiy “ Farhod va Shirin” dostoni uchun tanlagan syujetda Farhodning Chindan, Shirinning Armaniyadan bo‘lishi — ijodiy niyat ijrosi uchun eng maqbul variantdir. Negaki, dostonning o‘zagi bo‘lmish “Ishqiy- qahramonlik “ syujet chizig‘ining Chin — Armaniya orasida kechishi yozuvchiga o‘zini o‘ylatgan muammolar tadqiqi uchun zarur voqealarni asarga olib kirish imkonini yaratdi. Chin mamlakatining shohi o‘g‘il farzand ko‘rganligi uchun xalqqa ehson qilib,bir necha kun bayram qiladi.
Xalq uch yil soliq to‘lashdan ozod qilinadi.Podsho farzandiga yaxshi ism qo‘moqchi bo‘ladi. Bolaning yuzida “farri shohiy” ,ya’ni shohlik nuri porlab turardi.Bu nur soyasi ostida esa himmat, iqbol hamda davlat o‘rin olgan edi.Shoh ”far” so‘ziga himmat,iqbol va davlat so‘zlarini bosh harflarini qo‘shgan edi, Farhod ismi hosil bo‘ldi. Chaqaloqni pokiza zotini ko‘rgan ishq ham unga Farhod ismini qo‘ygan va uni firoq, rashk, hajr, oh va dard so‘zlarini bosh harflarini tanlagan edi. Badiy asar syujeti badiiy shakilning eng muhim elementlaridan biri bo‘lib, asarda bir biriga uzviy bog‘liq holda kechadigan, qahramonlarning xati- harakatidan tarkib topuvchi voqealar tizimini anglatadi. Jumladan, Farhodning Iskandar ko‘zgu tilsimini yechishga ishtiyoqi, Yunon mamlakatiga lashkar tortib borishi, ajdarho va Ahiraman dev bilan jangi kabi voqealar asarga hech bir zo‘rakiliksiz, o‘quvchi xayolini band etgan Farhod-Shirin linyasiga uzviy bog‘langan holda olib kiradi va muhimi, ular shoirga vatanparvarlik, adolatparvarlik, xalqlar hamdo‘stligi muammolarini atroflicha badiiy tadqiq qilish, fikrlarni ifodalash imkonini yaratdi.
Navoiy o‘zining «Farhod va Shirin» dostonidagi Farhodning Shiringa va Shirinning Farhodga yozgan maktublarida Nizomiy va Dehlaviy dostonidagi noma an’analarini davom ettirgan.“Farhod va Shirin” dostoni o‘zining tuzilishi, obrazlari, badiiy xususiyatlari jihatndan shu janrdagi yangi original asardir. Chunki Navoiyga qadar bunday xarakterdagi boshqa asarlar bo‘lmagan. Navoiyning asari oshiq va ma’shuqalarning o‘zaro sevgi-muhabbatlari mavzuidagi yozishmalari — nomalaridan tuzilgan o‘ziga xos g‘oyaviy-badiiy mundarijaga ega bo‘lgan asardir. Ishq mavzusida yozilgan dost.
Mustaqillik yaratgan yangicha hayot va sharoitda yosh avlodlar o‘z o‘rnini topishi va yangicha zamon, asrlarida ifodalangan g‘oyalarni tushunib, hayotga tatbiq etish muhim ahamiyat kasb etadi. Navoiy 1484 yilda “Farhod va Shirin” dostonini yozdi. Navoiy bu dostonda Farhod va Shirinning sarguzashtlarini talablariga javob beradigan tafakkur va salohiyatga ega bo‘lishlari uchun Alisher Navoiy ijodini o‘rganish hikoya qilishda o‘zining gumanizm, xalqparvarlik, xalqlar do‘stligi, vatanparvarlik, tinchlik, obodonchilik, mehnatsevarlik, ma’rifatparvarlik g‘oyalarini va ideallarini zo‘r badiiy san’atkorlik bilan ifodaladi. Farhod va Shirin obrazi “Xamsa”ning monumental obrazlari sifatida gavdalanadi. Dostonda XV asr hayotining qator real lavhalari tasvirlanadi va xalqning tinch-farovon hayotga, obodonchilikka bo‘lgan intilishlari ilgari suriladi. “Farhod va Shirin”ning keng tarqalib, xalqning sevimli dostoni bo‘lishiga sabab ham mana shunda. Asardagi tasavvufiy g‘oya, insoniylik mohiyati haqidagi qarashlar go‘zal badiiy libosda berilgan.Bu badiiylikni ta’minlagan muhim omillardan biri, dostondagi badiiy-tasviriy vositalardir. Adabiyotni ma’naviyat xazinasi deb ta’riflashadi. Darhaqiqat, uning bag‘rida hozirga qadar insoniyat ardoqlab kelayotgan eng tansiq hislar, latif tuyg‘ular – insonparvarlik, adolat, shafqat, o‘zaro hamjihatlik, do‘stlik mehr va muruvvat, sevgi va muhabbat, go‘zallikka tashnalik singari o‘lmas insoniy tuyg‘ular jamuljamdir.
Xulosa: xulosani o’zlariz yozib qo’yinglar
